تاتامی چیست؟ تاریخچه، انواع و کاربردهای کفپوش تاتامی ژاپنی

تاتامی نوعی کفپوش نرم و جاذب ضربه است که ریشه در فرهنگ سنتی ژاپن دارد اما امروزه در فضاهای ورزشی، مهدکودک‌ها، مدارس و حتی منازل مدرن کاربرد گسترده‌ای یافته است. این کفپوش‌ها معمولاً از فوم E.V.A ساخته می‌شوند و به دلیل ویژگی‌هایی مانند وزن کم، مقاومت در برابر رطوبت، قابلیت شست‌وشو، ضد لغزش بودن و تنوع در رنگ و طرح، گزینه‌ای ایمن و کاربردی برای پوشش کف محسوب می‌شوند.

کاربردهای اصلی تاتامی شامل سالن‌های ورزشی و رشته‌های رزمی (جودو، کاراته، تکواندو، ژیمناستیک)، مهدکودک‌ها و مدارس برای حفاظت کودکان، خانه‌ها و فضاهای سنتی یا مدرن، و مکان‌هایی مانند سالن یوگا و پیلاتس است.

ویژگی‌های کلیدی آن شامل ایمنی و راحتی بالا، دوام و مقاومت در استفاده طولانی‌مدت، قابلیت شست‌وشوی آسان، سبک بودن و قابلیت حمل، و عرضه در ابعاد و ضخامت‌های متنوع می‌باشد. به همین دلیل، تاتامی یکی از پرکاربردترین و محبوب‌ترین انواع کفپوش در دنیا به شمار می‌رود.

تاتامی چیست؟

تاتامی (Tatami) نوعی کفپوش سنتی ژاپنی است که از گذشته تا امروز در خانه‌ها و فضاهای سنتی این کشور به کار می‌رود. این کفپوش‌ها حالتی نرم دارند و معمولاً طول آن‌ها دو برابر عرضشان است؛ ابعاد رایج در حدود ۹۰ × ۱۸۰ سانتی‌متر (۳ × ۶ فوت) است و بسته به منطقه کمی تفاوت دارد. در هنرهای رزمی نیز از تاتامی برای تمرین در دوجو (Dojo) و برگزاری مسابقات استفاده می‌شود.

ساختار و جنس تاتامی

رویه‌ی تاتامی از حصیر بافته‌شده از گیاه نرم ایگوسا (Igusa) است که روی تارهایی از کنف یا پنبه قرار می‌گیرد. در روش سنتی، هسته یا مغز تاتامی که به آن دوکو (Doko) می‌گویند از کاه برنج فشرده‌شده تشکیل می‌شد. در نسخه‌های مدرن‌تر، به جای کاه از تخته‌های فشرده‌ی چوبی یا فوم پلی‌استایرن اکسترود شده (XPS)—به‌تنهایی یا در ترکیب—استفاده می‌کنند. کناره‌های طولی معمولاً با نوار پارچه‌ای ساده یا طرح‌دار (هری – Heri) لب‌دوزی می‌شود؛ هرچند برخی تاتامی‌ها بدون لبه نیز تولید می‌شوند.

تاریخچه تاتامی

واژه‌ی «تاتامی» از فعل ژاپنی تاتامو (畳む) به معنای «تا کردن» یا «روی هم گذاشتن» گرفته شده و نشان می‌دهد نمونه‌های اولیه نازک بوده‌اند و می‌شد آن‌ها را جمع یا روی هم چید.
در ابتدا، تاتامی کالایی لوکس برای اشراف بود و مردم عادی کف‌های خاکی با حصیرهای ساده داشتند. در دوره‌ی هیان (Heian) و معماری شین‌دن‌زوکوری، کف اتاق‌ها عمدتاً چوبی بود و تاتامی فقط برای نشستن اشراف رده‌بالا به کار می‌رفت.

نمای داخلی یک اتاق سنتی ژاپنی (واشیتسو) با کفپوش تاتامی

در دوره‌ی کاماکورا (Kamakura) با شکل‌گیری شُوئین‌زوکوری—سبک اقامتگاه‌های سامورایی و روحانیون—استفاده از تاتامی گسترش یافت و در دوره‌ی موروماچی (Muromachi) به اوج رسید؛ کف اتاق‌ها به‌تدریج به‌طور کامل با تاتامی پوشانده شد. از این‌جا اتاق‌های زاشیکی (به‌معنای «محل نشستن») شکل گرفت و قواعد نشستن و حتی الگوی چیدمان تاتامی‌ها تعریف شد.
پیش از میانه‌ی قرن شانزدهم، اشراف و سامورایی‌ها روی تاتامی یا حصیرهای گوزا (Goza) می‌خوابیدند و مردم عادی از حصیر یا کاه استفاده می‌کردند. از اواخر قرن هفدهم تاتامی به خانه‌های طبقات پایین‌تر هم راه یافت. امروزه بسیاری از خانه‌های مدرن ژاپنی یا اتاق تاتامی ندارند یا فقط یک اتاق ژاپنی‌سبک—نیهونما (Nihonma) یا واشیتسو (Washitsu)—دارند.

اندازه‌ها و انواع تاتامی (بر پایه مناطق)

در ژاپن ابعاد تاتامی به‌تناسب منطقه فرق می‌کند. سه استاندارد مشهور:

• کیوما (Kyōma – 京間): حدود ۱.۹۱ × ۰.۹۵۵ متر (۶′۳.۲″ × ۳′۱.۶″) – رایج در کیوتو.
• چوکیوما / آینوما (Chūkyōma – 中京間 / Ainoma): حدود ۱.۸۲ × ۰.۹۱ متر (۶′۰″ × ۳′۰″) – رایج در ناگویا.
• اِدوما / کانتوما (Edoma / Kantōma – 江戸間 / 関東間): حدود ۱.۷۶ × ۰.۸۸ متر (۵′۹″ × ۲′۱۱″) – رایج در توکیو.

از نظر ضخامت، کیوما معمولاً حدود ۵.۵ سانتی‌متر و اِدوما نزدیک ۶ سانتی‌متر است. در واحدهای سنتی، یک تاتامی معادل ۱ × ۰.۵ کِن یا ۶ × ۳ شاکو است (یک شاکو تقریباً هم‌اندازه‌ی یک فوت).

جزئیات لبه‌دوزی پارچه‌ای طرح‌دار روی کفپوش تاتامی ژاپنی

اندازه‌های ویژه

• هانجو (Hanjō – 半畳): نیم‌تاتامی (نصف اندازه‌ی کامل).
• دایمِداتامی (Daimedatami – 台目畳/大目畳): سه‌چهارم تاتامی؛ پرکاربرد در اتاق‌های مراسم چای (چاشیتسو).
• تاتامی ریوکیو (Ryūkyū – 琉球): مربع‌شکل، بدون لب‌دوزی، با اندازه‌های متنوع؛ به‌دلیل سادگی و مینیمالیسم در معماری مدرن محبوب است.

سنجش ابعاد فضا با تاتامی

مساحت اتاق‌ها در ژاپن غالباً با تعداد تاتامی سنجیده می‌شود. یک تاتامی استاندارد ناگویا حدود ۱.۶۵۳ مترمربع (≈ ۱۷.۷۹ فوت‌مربع) است. واحد سنتی تسوبو (Tsubo) نیز رایج است: هر تسوبو برابر مساحت دو تاتامی (یک مربع کامل) یعنی حدود ۳.۳۰۶ مترمربع (≈ ۳۵.۵۹ فوت‌مربع).

اندازه‌های رایج اتاق در منطقه‌ی ناگویا:

• ۴٫۵ تاتامی ≈ ۲.۷۳ × ۲.۷۳ متر (۹ شاکو × ۹ شاکو)
• ۶ تاتامی ≈ ۳.۶۴ × ۲.۷۳ متر (۱۲ شاکو × ۹ شاکو)
• ۸ تاتامی ≈ ۳.۶۴ × ۳.۶۴ متر (۱۲ شاکو × ۱۲ شاکو)
  (به‌صورت سنتی، بسیاری از فروشگاه‌ها ۵٫۵ تاتامی و اتاق‌های چای اغلب ۴٫۵ تاتامی بوده‌اند.)

چیدمان تاتامی در اتاق‌ها

چیدمان تاتامی‌ها از نظر فرهنگی و نمادین اهمیت دارد. در دوره‌ی اِدو (Edo) دو الگو رواج داشت:

• چیدمان خوش‌یُمن (Shūgijiki – 祝儀敷き): اتصال‌ها شکل T می‌سازند؛ مخصوص رویدادهای فرخنده. برای رسیدن به این الگو اغلب به نیم‌تاتامی نیاز است.
• چیدمان بدیُمن (Fushūgijiki – 不祝儀敷き): اتصال‌ها به شکل + دیده می‌شوند؛ در گذشته ویژه‌ی موقعیت‌های ناخوشایند (مثل مراسم عزاداری) و امروز نیز به‌عنوان نحس شناخته می‌شود و معمولاً پرهیز می‌گردد.

نکته‌ی تخصصی: از منظر محاسباتی، تعیین اینکه یک اتاق بزرگ فقط با تاتامی‌های کامل می‌تواند چیدمان خوش‌یُمن داشته باشد یا نه، مسئله‌ای NP-Complete است.

کاربردهای امروزی و کفپوش تاتامی مدرن

تاتامی علاوه بر اینکه بخشی از هویت فرهنگی ژاپن است، امروز در دنیا—ویژه در جودو، کاراته، آیکیدو—شناخته‌شده و پرکاربرد است. نرمی و جذب ضربه باعث کاهش آسیب و ایجاد محیطی ایمن برای تمرین و حتی زندگی روزمره می‌شود.

کفپوش تاتامی مدرن از جنس فوم EVA با طراحی پازلی، مناسب برای سالن‌های ورزشی، مهدکودک‌ها و استفاده خانگی

نسخه‌های مدرن کفپوش تاتامی اغلب از فوم EVA یا فوم پلی‌اتیلن ساخته و به‌صورت پازلی طراحی می‌شوند تا نصب و جابجایی آسانی داشته باشند. این کفپوش‌ها برای سالن‌های ورزشی، باشگاه‌ها، مهدکودک‌ها و منازل مناسب‌اند و مزایایی مانند وزن سبک، نصب سریع، شست‌وشوی آسان و مقاومت بالا در برابر ضربه و رطوبت دارند. به همین دلیل، تاتامی امروزه فراتر از ژاپن، به‌عنوان یک کفپوش ورزشی و ایمن جهانی شناخته می‌شود.

کفپوش‌های تاتامی به واسطه ساختار فومی بر پایه EVA و طراحی سطحی با خاصیت ضربه‌گیری، علاوه بر ایجاد ایمنی در برابر سقوط و ضربه، با رنگ‌بندی متنوع موجب تحریک حسی و افزایش جذابیت بصری محیط نیز می‌شوند.